Vakbondsman Albert Jan Telegraaf (Paramaribo 1899-1961 Amsterdam) op drie kunstwerken: een biografietje

Kort geleden kreeg ik verschillende berichten van de familie van de in Suriname geboren Albert Jan Telegraaf (1899-1961). Ze reageerden op mijn oproep van een jaar geleden om meer informatie over deze vakbondsman. Ik wilde meer weten omdat hij met Nola Hatterman naar een conferentie was gegaan in 1936 en hij vrijwel zeker geportretteerd werd door Hatterman. Maar ook door andere politiek actieve kunstenaars waaronder Harmen Meurs waar ik onderzoek naar deed en doe als kunsthistoricus.

Wie was deze Jan Telegraaf?

In diverse archieven zijn kleine brokstukjes over hem te vinden. Zoals in de politierapporten uit WO II waaruit blijkt dat Telegraaf, die toen op de Sloterkade in Amsterdam woonde, zes geiten in zijn huis had rondlopen.

Albert Jan Telegraaf moet een kleurrijk figuur geweest zijn. Hij was vakbondsleider, een goede bekende van Anton de Kom en Nola Hatterman en hij stond op de planken met in Nederland beroemde acteurs.

In de krantenbank Depher is een foto van hem te vinden.

Nieuwsgierig geworden vroeg ik daarom om meer informatie via een post op deze site en op sociale media. Ik wilde over hem schrijven in de monografie over Nola Hatterman. Maar het bleef helaas stil.

Ik moest het doen met de inmiddels gevonden gegevens in mijn stuk ‘Prestatie is één van de wapens. Nola Hatterman: Modernist, avonturier, levensgenieter en idealist met een missie’. Het verscheen in Nola Hatterman. Geen kunst zonder kunnen (red. Ellen de Vries) bij Waanders.

Hieronder een pagina waarop het portret door Hatterman waar J.T. onder staat.

Nola Hatterman. Geen kunst zonder kunnen p 35 en 36

Fragmenten waar Telegraaf in voorkomt: ‘In dit milieu leerde Nola de communist en activist Otto Huiswoud, de schrijver en activist Anton de Kom en de vakbondsleider van de arbeiders Jan Telegraaf van bovengenoemde Bond kennen. Met alle drie werkte ze samen.’ (…) ‘Nola moet een goede verstandhouding gehad hebben met De Kom, Huiswoud en Telegraaf, want ze reisde in 1936 met hen naar Parijs om de “Conference of Negroes and Arabs” te bezoeken en een jaar later gingen zij opnieuw gezamenlijk in dezelfde stad naar het “Derde Wereldcongres tegen Imperialisme”‘(…) ‘Recent is wel een foto van een close-up portret van een bedachtzame, beetje somber kijkende vriendelijke man teruggevonden. Onder de foto zette Hatterman in het fotoboek J.T. dit moeten haast wel de initialen van Jan Telegraaf zijn: de leider van de Bond voor Surinaamse Arbeiders in Nederland. De man lijkt namelijk op de man die in theatrale kleding staat afgebeeld op het schilderij Jan Telegraaf van de kunstschilder Harmen Meurs uit 1936 en op een foto die van hem is gemaakt in 1957. Het portret van Telegraaf door Hatterman werd in 1949 afgedrukt in het Tijdschrift El Dorado en kreeg de titel West Indische Arbeider mee. Hij werd hier ingezet als illustratie van een type en niet als individu. Hetgeen ze ook veel deed met haar schilderijen.’ De informatie in mijn artikel kwam uit de biografie van Ellen de Vries over Nola Hatterman, Hattermans brief aan de kunstenaar Armand Baag (coll. Baag/Hatterman) en mijn onderzoek.

Tot mijn grote verrassing kreeg ik kort geleden mailtjes van de familie van Telegraaf (de familie Snoek/Telegraaf). Ze hadden mijn oproep van een jaar geleden gevonden. En ze bleken al langer bezig te zijn met een stamboom. Momenteel doen ze bovendien extra onderzoek voor het Museum Arnhem omdat daar een werk van Berthe Edersheim getoond gaat worden waar hij op staat. Zie hier een film waarin te zien is hoe dat werk gerestaureerd wordt. En een afbeelding op de openbare facebookpagina van het Restauratieatelier.*

Berthe Edersheim was een goede bekende van Nola Hatterman en getrouwd met Harmen Meurs. Ze had onder andere les gekregen van Charley Toorop, hetgeen goed te zien is in haar werk. Toorop portretteerde Edersheim en haar zuster ( zie coll. Museum Arnhem)

Het schilderij van Edersheim lijkt erg op dat van haar partner Harmen Meurs. Ze hadden hun ezels naast elkaar staan in hun Amsterdamse atelier aan de Amstel nr. 194.

Jan Telegraaf, Harmen Meurs 1936

Over Harmen Meurs later meer op deze site. Er is op dit moment een tentoonstelling over hem in de Casteelse Poort in Wageningen en in januari gaat er een andere tentoonstelling over hem open in het Stadsmuseum van Harderwijk (met publicatie).

Jan Telegraaf komt voor in de door Edersheim handgeschreven biografie (privécollectie) over Harmen Meurs: ‘We schilderden samen veel naar model, geen beroepsmodellen, maar proletariers, arbeiders, volksvrouwen met haar kinderen, negers. Daar was o.a. de prachtige en revolutionaire Jan Telegraaf. En daar was ook Jan Kalop, een kleine man. We kwamen opeens tot de ontdekking dat Kalop de omkering is van Polak. Waarschijnlijk dus een neger met joode bloed in de aderen. Er werd hard gewerkt en ik heb in die jaren veel van Harmen geleerd.‘ (biografie in privécollectie).

Van de familie van ‘de revolutionaire’ Albert Jan Telegraaf mag ik hun gegevens nu ook delen. Mogelijk komt er in de nabije toekomst meer boven water.

Korte bio over Albert Jan Telegraaf aan de hand van alle tot nu toe gevonden gegevens:

Jan Telegraaf, ook wel Jantje genoemd, werd op 22 augustus 1899 in Paramaribo geboren. Zijn moeder was Albertina Josephina Wimpel en zijn vader Jan Telegraaf (sr). Zijn overgrootmoeder Judith Elisabeth en grootvader Job Telegraaf van vaders kant waren in slavernij geboren en waren tot 1863 het bezit van Ann Elder in Paramaribo, die in de voorname Keizerstraat woonde. Judith was haar wasmeid, grootvader Job was huisjongen op plantage Charlottenburg, zijn zuster Victoria huismeisje. Elder had in totaal acht mensen in bezit in 1863, waar ze compensatie voor kreeg omdat ze haar bezit verloor. Grootvader Job Telegraaf was tot zijn negentiende jaar haar bezit geweest.

In mei 1927 vertrok Albert Jan Telegraaf samen met een vijftigtal andere mannen naar Curaçao. Er was geen werk in Paramaribo. Hij ging in dienst bij de Curaçaose Scheepvaart Maatschappij (CSM), die voornamelijk voor Shell voer in die jaren. Zeven jaar later, in 1931, duikt hij in Amsterdam op. In 1934 is hij werkzaam bij de KNSM, Koninklijke Nederlandsche Stoomboot Maatschappij. In het pension waar hij verbleef leerde hij zijn aanstaande vrouw Baukje Asselman kennen. Ze trouwden dat jaar en in 1936 werd hun dochter Jeanette Antoinetta Telegraaf geboren. Dat zelfde jaar staat hij op de planken bij het Centraal Tooneel in het toneelstuk De Figurant. Hij vertolkte de rol van Nicolas en stond er tussen grote namen.

coll. Theaterinstituut Uva

Telegraaf werd lid van de in 1919 opgerichte Bond van Surinamers (nu Vereniging Ons Suriname). Hij bewoog zich in de cirkels van Frans Vroom (Prins Kaya), Frits Blijd en Anton de Kom.

Jan raakte al snel met hart en ziel betrokken bij diverse politieke organisaties. Een van zijn functies is leider van de Bond van Surinaamse Arbeiders in Nederland. Telegraaf verspreidde het periodiek van de bond en ontwikkelde zich verder binnen de organisatie. Hij werd daarnaast secretaris van de bond. Deze bond had maar een klein aantal leden, Telegraaf was een van de twee leden die geregistreerd werden door de Centrale Inlichtingendienst in 1937.[1]

Zoals al eerder vermeld bezocht hij samen met Anton de Kom (auteur Wij slaven van Suriname) en Nola Hatterman de ‘Conference of Negroes and Arabs’ in Parijs, hij vertegenwoordigde de Bond van de Surinaamse Arbeiders in het Comité voor de verdediging van het Ethiopische Rijk. Hier spraken ze ook o.a. de communistische revolutionair Otto Huiswoud. (De in Suriname geboren Huiswoud vertrok op zijn 16^e naar New York en raakte er sociaal betrokken. Hij was medeoprichter van de communistische partij van de Verenigde Staten en reisde o.a. naar Moskou.) Telegraaf bevond zich dus in communistische kringen en trok hiermee de aandacht. Centrale Inlichtingendienst maakte melding van de activiteiten van Jan Telegraaf in 1936 en 1937. Het is onbekend wanneer Telegraaf precies lid werd van de Communistische Partij Nederland (voorheen CPH).

In 1939 werd Reginald Asselman geboren, Reginald was de zoon van Baukje en een witte (onbekende) man. Jan adopteerde Reginald en gaf hem zijn achternaam.

Op 26 februari 1940 scheiden Jan en Baukje. De reden is niet bekend bij de familie, mogelijk heeft het met de dreigende oorlog te maken. Wel is duidelijk dat ze op dat moment niet meer samen woonden. Tijdens WO II is Albert Jan werkzaam als olieman. Hij zou betrokken zijn geweest bij de Februaristaking in Amsterdam, maar zijn rol is niet bekend en de familie heeft (nog) geen bewijzen gevonden. Hij zou wel, als lid van de Bond van Surinaamse Arbeiders in Nederland, actief geweest zijn in het verzet. [2] Na de oorlog werkte Telegraaf in een Carbid fabriek in Amsterdam.

In de stamboom is te zien dat 30 januari 1944 een 3^e kind, Bernadina (roepnaam Tiny) Josephina Telegraaf werd geboren. Op 2 januari 1946 trouwden Jan en Baukje wederom. In 1949 werd de derde dochter Trees (Theresia Amalia Cornelia) geboren en op 10-12-1953 Ron (Arnold Ronald).

Telegraaf bleef na WO II politiek actief:

In 1951 was Jan een lid van het Amnestie Comité, dat op kwam voor Piet van Staveren, een Rode Kruis soldaat. (bron artikel in de Waarheid van 22-12-1951) Piet van Staveren was een Nederlandse soldaat die weigerde om de wapens op te pakken tegen de Indonesische bevolking en werd veroordeeld tot een gevangenisstraf.  Het Amnestie Comité wilde Piet vrij krijgen en de Nederlandse bevolking voorlichten over de situatie in Indonesië. 1957 was hij onderdeel van de vakbondsdelegatie namens de Eenheids Vakcentrale op het Wereldvakverbond congres dat plaatsvond tussen 4 en 15 oktober in Leipzig. Hij vertegenwoordigde de tak Chevofa, Chemische-, voeding- en fabriekmatige bedrijven.

De relatie tussen Jan en Baukje bleek nog steeds niet stabiel. Jan vertrok rond 1959 maar bleef nog wel getrouwd met Baukje tot 16 januari 1961. Op 19-1-1961 trouwde hij met Lucie D. Sterner, een Joodse immigrante. Hij overleed een paar dagen later, op 25 januari 1961. Zijn begraafplaats is onbekend.

Foto uit het familiearchief

Telegraaf werd door de Vereniging Ons Suriname niet vergeten:

Voorzitter Hugo Kooks van Vereniging Ons Suriname sprak in 1990 in De Volkskrant over de witte focus bij de dodenherdenking. Hij benoemde dat het verzetswerk van Surinamers vaak wordt vergeten. Leden van de Bond van Surinaamse Arbeiders in Nederland namen op verschillende manieren deel aan het verzet tegen de Duitse bezetting. Hierin wordt ook de naam Jantje Telegraaf genoemd.

[3]

Jan heeft 8 kleinkinderen en een aantal achterkleinkinderen.

Hij woonde op veel verschillende adressen in Amsterdam.

08-08-1931 tot 03-10-1932: Transvaalstraat 70 3

03-10-1932 tot 16-2-1933: Staringstraat 6 1

16-2-1933 tot 16-3-1934: Saxenburgstraat 6 1

18-5-1934 tot 19-7-1934: Overtoom 118 4

28-5-1934 tot 19-7-1934: Vancouverstraat 2 3

19-7-1934 tot 26-2-1937: Jacob van Lennepstraat 60

26-02-1937 tot 20-05-1937: Hoogte Kadijk 64 1

20-5-1937 tot 17-8-1937: Kerkstraat 372

14.1-1938 tot 2-3-1938: Herenmarkt 5 1

02-03-1938 tot 01-10-1938: Teerplein 6 1

23 september 1938: Kerkstraat 234 6H

17 augustus 1939: Sloterkade 111 HS

30 oktober 1941: Kerkstraat 234 BHS

10 november 1942: Sloterkade 111 HS

21 december 1942: Hekelveld 6 1HG

11 april 1944: Valkenburgstraat 176 1HG

29 mei 1959: Zieseniskade 24 1 HG (samen met Lucie D. Sterner)

Dit alles op basis van familieonderzoek, onderzoek van Evelien Scheltinga van Museum Arnhem* en natuurlijk mijn eigen speurwerk (er is meer te vinden zag ik al)

*Omdat ik het vergelijkbare werk van Harmen Meurs, met de titel Jan Telegraaf, kende attendeerde ik het museum over de naam van de geportretteerde op hun werk, hetgeen het onderzoek in gang zette bij het museum.

Gebruikte literatuur:

Esther Schreuder, Nola Hatterman: Modernist, avonturier, levensgenieter en idealisit met een missie’, in: Nola Hatterman. Geen kunst zonder kunnen, 2020, p. 36./ Delpher

Archieven Stadsarchief Amsterdam, 3 privécollecties, Nationaal Archief Slavenregisters

---

[1] Linksche Arbeiders-organisaties, jaargang 1937. http://resources.huygens.knaw.nl/watermarker//pdf/cid/1700-1799/1741.pdf

[2] Marcel Weltak, ‘Verzetswerk Surinamers wordt vaak vergeten’, De Volkskrant, 5 mei 1990. https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ABCDDD:010857586:mpeg21:a0759

[3] Marcel Weltak, ‘Verzetswerk Surinamers wordt vaak vergeten’, De Volkskrant, 5 mei 1990. https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ABCDDD:010857586:mpeg21:a0759

Met dank aan de familie Telegraaf / Snoek, Eveline Scheltinga en de familie Mendels. De familie van Jan Telegraaf gaat een wikipagina maken dus binnenkort hopelijk meer info hem en anderen.

About me:

In 2008 I was guest curator of the exhibition Black is beautiful. Rubens to Dumas. Important advisors Elizabeth McGrath (Rubens and colleagues, Warburg institute Image of the Black in Western Art collection), Carl Haarnack (slavery in books), Elmer Kolfin (slavery in prints and paintings) en Adi Martis (contemporary art). Gary Schwartz made his research for The Image of the Black in Western Art available to me.

In 2012 my Anniversary book: 100 years Schiller 1912-2012 was published. Initiative, idea, text and editing (ES). Design and photography Monica Schokkenbroek.

Schiller in Parool boekje 26-11-2012 Paul Arnoldussen

In 2013 my book Cobra aan de gracht / Cobra on the Canal was published by Samsara publications.

In 2014 my essay ‘Painted Blacks and Radical Imagery in the Netherlands (1900-1940)’ was published in The Image of the Black in Western Art Volume V (I). (ed. David Bindman, Henry Louis Gates jr.)

(About f.i. On the terras, by Nola Hatterman but also Jan Sluijters, Kees van Dongen, Irma Stern and more)

In 2017 I published a book about the black servants at the Court of the Royal Van Oranje family. More than a thousand documents have been found about their lives. (only in Dutch)

All photos on this site are not intended for any commercial purpose. I have tried to trace all the rules and rights of all images. As far as I know, these images can be used in this way. If you ar a copyright holder and would like a piece of your work removed or the creditline changed then please do not hesitate to contact me.

estherschreuderwebsite@gmail.com