Jan Mostaert Portret van een Afrikaanse man 1520 –1525 Olieverf op paneel, 30,8 x 21,2 cm collectie Rijksmuseum Amsterdam
Op dit unieke portret is een bebaarde zwarte man te zien, die een krachtige houding heeft aangenomen. Hij laat zijn hand op het handvat van zijn zwaard rusten en kijkt het beeld uit. De man is vrij sober gekleed met een klapmuts, wambuis, hemd en broek. Kostbaarder zijn de witte geitenleren handschoenen, de buidel die versierd is met een fleur de lis en het zwaard.
De houding, kleding en attributen wijzen erop dat hier een krijgsman is geportretteerd.
De schilder van het portret is door prof. Jan Piet Filedt Kok met redelijke zekerheid als Jan Mostaert geïdentificeerd.
Dit werk is voor zover bekend het enige geschilderde portret van een zwarte man uit de vroege zestiende eeuw. Alleen Dürer tekende in Antwerpen in ongeveer dezelfde tijd een portret van een zwarte vrouw: Katharina (1521). En in 1508 had Dürer een portret getekend van een zwarte man die toevallig (?) enige overeenkomsten lijkt te hebben met de man op het schilderij van Mostaert.
Bovenstaande donkere man is niet Mostaerts enige Afrikaanse personage. In andere werken schilderde hij een zwarte koning met rode lippen, een bediende in de achtergrond en enkele muzikanten. Dit zijn tamelijk stereotiep weergegeven bijfiguren, zelden gebaseerd op de werkelijkheid.
Maar de man op het portret moet Mostaert in het echt gezien hebben.
Want behalve het levensechte Afrikaanse uiterlijk is ook de houding van de man ongewoon voor Mostaerts portretten. Mogelijk is deze bijzondere pose in samenspraak met de opdrachtgever ontstaan. Wie dat was, is echter onzeker: het kan de geportretteerde zelf zijn geweest, maar dat hoeft niet.
Enkele jaren geleden heeft een aantal onderzoekers geprobeerd de identiteit te achterhalen van de geportretteerde op het schilderij. Dat bleek niet eenvoudig. Alleen de historicus Ernst van de Boogaart heeft een mogelijke naam gevonden. Het zou om ene Christoph le More van het hof van keizer Karel V 1500 –1558 kunnen gaan.
Maar zeker is dit niet. Er zijn meer mogelijkheden. Mostaert kan de opdracht gekregen hebben aan het hof van de machtige Margaretha van Oostenrijk in Mechelen 1480 –1530, waar het een komen en gaan was van belangrijke Europeanen. De uit Haarlem afkomstige schilder was rond 1521 in Vlaanderen en werd door Margaretha ontvangen in Mechelen.
Margaretha onderhield contacten met Karel V, Frans I van Frankrijk, Hendrik VIII van Engeland, de machtige familie De Mendoza uit Zuid-Spanje en belangrijke Italiaanse families als de De’ Medicis en D’Estes. Deze hadden allemaal een fleur de lis in hun familiewapen, die ook op de beurs van de geportretteerde is aangebracht.
De meeste van deze families hadden zwarte mensen aan hun hof. Er staat bijvoorbeeld een zwarte trompetter van Hendrik VIII 1491 –1547 afgebeeld op een toernooirol uit 1511 (Westminster Tournament roll). De familie D’Este, in het bijzonder Isabella d’Este, omringde zich met zwarte mensen (vooral kleine meisjes). Haar broer Alfonso d’Este 1505 –1534 liet omstreeks 1523 zijn vrouw Laura de’ Dianti portretteren met een zwarte bediende door de Italiaanse schilder Titiaan (ca. 1488/90-1576)
En van Alessandro de’ Medici 1510 –1537 wordt gesuggereerd dat hij een zwarte moeder had. Een postuum portret van hem laat Afrikaanse trekken zien.
Maar Mostaert kan ook in Antwerpen, het handelscentrum van Europa, de opdracht hebben gekregen. Bijvoorbeeld van João Brandão, de zaakgelastigde van de koning van Portugal tussen 1509 –1511 en 1520 –1525. Zijn vrouwelijke zwarte bediende Katharina was in 1521 al door Dürer getekend. De grote moeilijkheid is dat zwarte mensen in geschreven documenten gewone Europese namen hebben en zelden als zwart worden omschreven. Belangrijk is dat de portretten van Dürer en Mostaert laten zien dat er al in de vroege zestiende eeuw Afrikanen in Vlaanderen aanwezig waren.
Eén object op het portret is inmiddels met zekerheid geïdentificeerd.
Het insigne op de klapmuts is van een pelgrimsoord, het Belgische Halle. Daar staat een pelgrimskerk waar vanaf 1267 een heilige zwarte Madonna van heinde en verre bedevaartgangers trok, waaronder enkele van bovengenoemde machthebbers. De man op het portret is waarschijnlijk in Halle geweest, mogelijk tijdens een speciale Mariaprocessie.
Recente geschiedenis van het schilderij:
Het werk werd een paar jaar geleden aangekocht door het Rijksmuseum en is sindsdien bijna non stop op reis van de ene internationale tentoonstelling naar de andere. Het is een hit. Daarvoor heeft het jaren in een openbare Engelse collectie gehangen, waar het geen aandacht trok van onderzoekers. Esther Schreuder English > Who is this man?<
Voor meer literatuur zie onder andere: Black Africans in Renaissance Europe, ed. T.F Earle, K.J.P. Lowe, Cambridge. en The Image of the Black in Western Art. (o.a. Harvard University Press) en onderzoek van Ernst van den Boogaart, Jan Piet Filedt Kok en Marieke de Winkel in:
zie op deze site ook >Hoge adel speelt moor< en >Aanbidding van de koningen< en meer
Zie ook : http://www.youtube.com/watch?v=ttw8wM5rRg8
About me
In 2008 I was guest curator of the exhibition Black is beautiful. Rubens to Dumas. Important advisors: Elizabeth McGrath (Rubens and colleagues, Warburg institute Image of the Black in Western Art collection), Carl Haarnack (slavery in books), Elmer Kolfin (slavery in prints and paintings) en Adi Martis (contemporary art). Gary Schwartz made his research for The Image of the Black in Western Art available to me.
In 2014 my essay ‘Painted Blacks and Radical Imagery in the Netherlands (1900-1940)’ was published in The Image of the Black in Western Art Volume V (I). (ed. David Bindman, Henry Louis Gates jr.)
In 2017 I published a book about the black servants at the Court of the Royal Van Oranje family. More than a thousand documents have been found about their lives. (only in Dutch)
All photos on this site are not intended for any commercial purpose. I have tried to trace all the rules and rights of all images. As far as I know, these images can be used in this way. If you ar a copyright holder and would like a piece of your work removed or the creditline changed then please do not hesitate to contact me.
estherschreuderwebsite@gmail.com
Esther Schreuder 